Нохчийчохь айдина даздеш дара мехкан куьйгалхочун Кадыров Рамзанан 45 шо кхачар. Оцу дийнахь схьайиллира йина яьхна дуккха а керла объекташ – йохк-эцаран центраш, маьждигаш, динан центраш. Кавказ.Реалиино дагалоьцу Кадыровн цIе коьрте хIоттош Нохчийчоьно яьхна гIулчаш.
ЦхьаьнадогIу Нохчийчоьнан коьрта шахьар йиллина а, мехкан куьйгалхо вина а денош. Бакъду, историно ца дузу ГIадужу-беттан 5-гIа де оьрсийн инарлас Ермолов Алексейс йиллинчу Грозная-гIопаца. ГIап йотта йолийна 1818-чу шеран Мангал-беттан 22-чохь, Грозный-гIалин статусе изя яьккхина, Теркан махка юкъа а лоцуш, 1869-чу шарахь.
Нохчаша Соьлжа-ГIала олуш йолчу шахьаран цIе 2005-чу шарахь республикан депутаташ хийца гIоьртира "Ахматкала" цIарца – 2004-чу шеран Стигалкъекъа-беттан 9-чу дийнахь вийна Кадыров Ахьмад вазвеш. Амма Оьрсийчоьнан президента Путин Владимира ша дихкира иза дан.
Кадыров Рамзан Iедале веъначу 2007-чу шарахь Соьлжа-ГIалин мэрино сацам арахийцира ГIалин Де иза винчу дийнахь даздар къастош.
Пандеми яржале лаьттинчу шерашкахь даздаршка кхойкхура дуьненна бевза "седарчий". Хилира Соьлжа-ГIалахь, Кадыровга иза вазвен дешнаш а олуш, актриса Суонк Хилари, актераш Депардье Жирар а, Сигал Стивен а, ткъа Оьрсийчоьнан эстрадера "седарчий" ллаа махка цахеддаш.
Нохчийчоь КадыровгIарна мутIахь яр
ТIаьххьарчу шерашкахь хIайтараллица хуьйцуш ю Нохийчуьрчу яртийн, гIаланашкарчу, ярташкарчу урамийн цIераш. Би-Би-Си радионо бинчу талламца, КадыровгIеран доьзалхойн цIерш техкина Нохчийчохь 64 урамна. Уьш схьабевллачу юьртана герга мел кхочу а дукха ю и цIерш, цуьнца цхьаьна, мехкан Iедалера коьрта даржаш дерраш а санна дIалецна Кадыров Рамзанан гергарчу наха.
Дена, нанна, мехкан куьйгалхочунна шена лерина дIахьо махкахь конкурсаш, йоху эшарш, язйо байташ, книгаш, дохку суьрташ. Бакъоларъярхоша дуккхаза а йийцина Кадыров Рамзана шен ден цIе къоман коьрте хIоттош йоху гIулчаш: ерриг а республикехь кхозу Кадыров Ахьмадан суьрташ а, царна тIеяздина цо баьхна хуьлуьйту дешнаш а. ХIора даржхо дехаре ву балхахь хьовха, цIахь а КадыровгIеран суьрташ дIадетта, ткъа Нохчийчоьнан пачхьалкхан урхаллаш декхаре ю шаьш мехкан куьйгалхо къобалвеш социалан машанашкарчу посташна буха язйинчу комментарех, хIиттийначу лайкех лаьцна дIахаийта.
Кадыров Рамзанан ден цIе йоккхучунна тIехь ду оцу цIарца "хьалхара президент" дешнаш доза а, Деле цунна гечдар деха а. Нохчийчуьра бахархой теша декхаре бу Кадыров-воккхахниг дерриг а дуьненна везаш а ву, иза гоьваьлла Iеламча а ву бохучух.
Бакъоларъярхоша дечу тоьшаллица, КадыровгIеран йозаллина тIехьа лаьтта ницкъ – мехкан куьйгалхочун шен куьйга кIел бу "нефтяной полк" олу бIо а, экстремизмна дуьхьало латтош йолу Росгвардин лерринчу ницкъийн дакъа а. Оьрсийчоьнан кхечу регионийн куьйгалхойн доцу эскар ду Кадыровн долахь.
Бакъоларъярхошца тIом
Кадыров Iедалехь Iачу юкъанна тIаьхьий-хьалхий махкахъяьхна массо а евзаш йолу бакъоларъяран цхьаьнакхетараллаш, ткъа бухара бакъоларъяхой, маршо лоьху нах, шайца Iедал муха ду а кхетта, я дIабахна, я меттигерчу системех дIаийна.
· Бакъоларъярхойн дахар кхерамна кIел дуй хоуьйтуш йийра "Мемориалан" (арахьарчу агентийн статусе язйина "Мемориал", амма иза реза яц цуьнца – ред. билгалдаккхар) Нохчийчьурчу декъан куьйгалхо Эстемирова Наталья 2009 шеран Мангал-беттан 15-чу дийнахь.
· 2014 шеран ГIуран-баттахь ягийра Соьлжа-ГIалара бакъоларъяран "Iазапна дуьхьалолатторан комитетан" офис – тIемалойн хIусамаш ягор а, церан гергарнаш махкара аратийсар а толлура оцу юкъаралло.
· 2015 шеран Дечкен-баттахь Гуьмсерчу "Мемориалан" офисна чулилхира туьтмIаьжгаш йоьхна нах, хIоаш диттира цара бухарчу белхахошна.
· 2016 шеран Зазадоккху-баттахь тIелетира "Iазапна дуьхьалолатторан комитетан" куьйгалхочунна Каляпин Игорна "Грозный-Сити" отель хьалха.
· Оццу шарахь лецира, набахте кхачийра "Кавказский узел" газетан журналист Гериев Жалавди.
· 2018 шеран Дечкен-баттахь лецира, набахте хьажийра 60 шо кхаьчна бакъоларъярхо, "Мемориалан" Соьлжа-ГIаларчу офисан куьйгалхо Титиев Аюб.
· 2020 шарахь Нохчийчохь тIелетира "Новая газетин" журналистна Милашина Еленина а, цуьнца нисъеллачу адвокатна Добровина Маринина а.
Ца хеддаш меттигерчу хаамийн гIирсашкахула, телеканалашкахула бакъоларъярхой емалбарца мохк мукъабаьккхира царех.
Нах байъар, Iазап латтор
Бакъоларъярхойх мохк цIан а беш, долийра Нохчийчохь кхел а йоцуш нах байъар – къайлаха духьало латтош болу тIемалой а, цаьргахьа берш а бу боху хIаллакбинарш.
Журналиста Милашина Еленас 2017 шарахь зорбане даьккхира Нохчийчохь, йина кхел а йоцуш, байъинчу иттаннийн нехан тептар. 27 цIерш яра яьхнарш, уьш байъина Соьлжа-ГIаларчу цхьана ницкъахойн базехь, къайлаха дIабоьхкина махкарчу цхьацца кешнашка, керста кешнашка а тIехь, бохура "Новая газето". Милашинас ша бинчу талламца дийцарехь байъинчийн терахь ду 56.
ТIаьхьо прессехула гIараелира Соьлжа-ГIаларчу Лермонтов цIарахчу драмтеатран актеран Дебишева Тимуран истори. 2018 шеран ГIуран-баттахь цо гIодийхира "Iазапна дуьхьалолатторан комитете", шена йиттина бохура Соьлжа-ГIаларчу полицехь – цуьнан телефонан ноьмар хааелла хиллера наркотикаш йохкарна бехкеечу цхьана йоьIан телефон чохь. Дебишевс тоьшалла дарехь, цунна ток йиттина полисхоша, корта пенах биттина, са ца доIуьйтуш хьийзийна, цхьа полисхо ги а хаийна, хехкийтина, наркотикаш лелочийн цIерш йийца бохуш.
2018 шеран Гуран-баттахь Австрерчу эксперта, дуьненаюкъарчу бакъонийн профессора Бендек Вольфганг хаам хьажийра Европан Кхеташонан кхерамзаллин организаце (ОБСЕ) Нохчийчохь адамийн бакъонашца лаьтта хьал довзуьйтуш. Цо тIечIагIдира махкахь низамца догIуш а доцчу кепехь дукха нах цахеддаш лоьцуш хилар.
2019 шеран Зазадоккху-баттахь Европерчу Iазап юхадаккхаран комитето бехкейира Оьрсийчоь Нохчийчуьра а, Къилбаседа Кавказерчу кхечу регионашкара а хьал зен ша юьтуш яцарна.
"Петухеш" яц махкахь, ур-атталла и дош а дац лелаш"
Политикера шен мостагIий хIаллакбина даьлча, Нохчийчуьра Iедал дуьйлира ЛГБТ бу боху нах хIаллакбан. Оцу хьокъехь информаци а гулйинера ОБСЕ-на Австрерчу эксперта Бендека. Цо Нохчийчуьрчу гей-наханна дуьхьал ю, бохура, республикан а, федералан Iедалийн позици. Бендека чIагIдарехь, оцу наханна гIелоеш хьалхаваьлла лела ша Кадыров Рамзан а, парламентан куьйгалхо Даудов Мохьмад а.
2021 шеран Охан-беттан 21-чохь дуьнентIерачу 29 пачхьалкхо шайн арахьарчу политикан урхаллийн сайташкахула бохура, талла деза Нохчийчохь ЛГБТ-нах хьийзош хилар. Цхьанакхеттачу Къаьмнийн Инарла Ассамблеяхь оцу хьокъехь къамел дира Американ Цхьаьнатоьхначу Штатийн президента Джо Байдена. Цо бохура: "Вай массо а хIитта деза ЛГБТ-нехан бакъонана тIе, уьш маьрша бахийта а, кхерамзаллехь хилийта а".
Жоп луш, Кадыровс республике кхайкхира Американ президент, цунна гур ду, бохура, махкахь "петухеш йоцийла" («петух» - оьрсийн сленгехь гей – ред.).
ЛГБТ муха го Нохчийчуьрчу Iедалхошна хаийтира вице-премьера Умаров Жамболата. Махкахь ге-нах гIелонехь латтабо бохург "беккъа дIа аьшпаш бу", элира цо. "Я ламасташца а, я кхечу кепара – идеологица, физиологица тIеюьтуш яц гомосексуализм, и тайпа хIума дац тахана Нохчийн Республикехь", – бохура даржхочо.
Сексуалан башхаллица доьзна Нохчийчохь наханна гIелоярх лаьцна дуьххьара хаам баржийнарг вара Соьлжа-ГIалара Джабраилов Амин а, Омск-махкара Лупанов Максим а. Ший а жимстаг лаьцна, тайп-тайпанчу набахтешкахь, ток етташ, кхиболу ЛГБТ-нах бийца, бохуш, кхаьбнера.
ТIаьхьо гучуделира Нохчийчохь ЛГБТ-ах хиларна борша нах лецна ца Iаш, зударий а буйла лоьцуш. Шех лаьцна дийцира шена цIахь йиттинчул тIаьхьа, махкара еддачу, ницкъаша бисексуалан "лазарх тоеш" хьийзийначу Лорсанова Амината. 2021 шарахь лачкъийра Тарамова Хьалимат, цо цул хьалха дийцира, шена доьзалехь етта, кхерамаш туьйсу, аьлла.
Кадыровн критикаш хIаллакбар
Оьрсийчоьнал арахьа дуьххьарчех вийра Гергарчу Малхбалехь Нохчийчоьнан Ичкерин президентан когаметта лаьттина волу Яндарбиев Зеламха – Катарехь 2004 шеран Чилланбеттан 13-чохь.
Европехь а, Азехь а нохчийн политикаш, юкъархой баъйар жигарделира Нохчийчоьнан куьйгалле Кадыров Рамзан хIотторца.
- 2009 шеран Дечкен-беттан 13-чохь Вена шахьарна юккъехь герз тоьхна вийра 26 шо долу Исраилов Iумар.
- 2017 шеран Гезгмашин-баттахь Киевна юккъехь вийра Гуьржийчура нохчо Махаури Тимур.
- 2017 шеран ГIадужу-беттан 30-чохь Киевехь тоьпаш туьйхира Окуева Аминина.
- 2019 шеран Марсхьокху-беттан 23-чохь Берлинехь вийра Хангошвили Зеламха.
- 2020 шеран Дечкен-баттахь Францехь урс хьаькхна вийра блогер Алиев Iимран (Мансур Старый).
- Вена гIалина гергахь 2020 шеран Товбецан-баттахь герз тоьхна вийра Умаров Мамихан (Венера Анзор).
Байъина Кадыровн оппоненташ Туркойчохь а: 2008 шарахь - Эдильсултанов Хьаьжи а, Джанибеков Ислам а, 2009 шарахь - Асаев Iела (Муса), 2011 шарахь - Мусаев Берг-Хьажа, Альтемиров Рустам, Амриев Зоврбек, 2013 шеран Стигалкъекъа-баттахь Онлу Медет, 2015 шеран Лахьан-баттахь Эдильгериев IабдулвахIид, 2016 шарахь - Исрапилов Руслан.
Ша Нохчийчохь кест-кеста хIаллакбора нах, тIемалой бу олий, амма тоьшалла ца карадора уьш дуьхьалонан могIаршкахь хилла ала, цундела иза даима шеконехь лаьттина бакъоларъярхойн а, гергарчийн адвокатийн а. Кадыров Iедале варца дуьйладелира тIемалой лоручу нехан доьзалш махкахбахар, церан хIусамаш ягор.
2021 шеран гурахь Кадыровс тIедожийра шен гонерчу накъосташна Малхбузехь беха, Ичкерин Iедалехь Iийна политикаш, мехкан маршонехьа лаьттина жигархой емалбар. НеIалташ хьежочу юкъанна, махка лата кхойкхура цаьрга, я олура, "шайн кIентий бахкийта" Соьлжа-ГIала терроран тохарш дан.
"Гражданское содействие" цхьаьнакхетараллин, "Миграци а, бакъо а" боламан куьйгалхочо, "Мемориал" Центран кхеташонан декъашхочо Ганнушкина Светланас чIагIдо: Оьрсийчоьнан низамаш дац болх беш Кадыровн Нохчийчохь. Иза хуьлийла а дацара, боху цо, Нохчийчоьнан куьйгалхочунна харцонаш лелор магийнарг Оьрсийчоьнан президент Путин Владимир ца хилча.
